ямааны тоо толгой: 400-с дээш ямаатай

	Мөнхзул, and Бат-Ерөөлт. Ноолуур нандин-эрдэнэ. Баянхонгор аймаг, Шинэжинст сум. Interview by Г.Содбаяр and Хонгорзул, August 6, 2022. http://zotero.org/groups/4737731/items/PDP2NJM5. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын 2-р багийн малчин Цэдэвийн Бат-Ерөөлт. 1987 онд тус суманд төрсөн. Эхнэр Мөнхзул. 2003 оноос хойш мал малласан. Цөөн хонь, тэмээ болон ямааг зонхилон өсгөдөг. Жилдээ 600 орчим ямаанаас 350 кг ноолуур авдаг.
	Мэндбаяр. Ноолуур үнэгүйдвэл ямаа өсгөхгүй. Баянхонгор аймаг, Шинэжинст сум. Interview by Г.Содбаяр and Хонгорзул, August 5, 2022. http://zotero.org/groups/4737731/items/N77JL9JP. Баянхонгор аймаг, Шинжинст сумын 1-р багийн малчин Гэндэнжамцын Мэндбаяр. 1987 онд тус суманд төрсөн. 1999 оноос хойш үхэрнээс бусад малыг малласан. 600 орчим ямаатай.
	Энх-Амгалан. Хоршоонд ноолуураа өгөхийн давуу тал бол ханш тогтвортой байдаг явдал юм. Баянхонгор аймаг, Баянговь сум. Interview by Г.Содбаяр, August 3, 2022. http://zotero.org/groups/4737731/items/NQYW2T58. Хөвхөн-Өөлд овогтой Сангийн Энх-Амгалан. 1983 онд Баянговь суманд төрсөн. 2004 онд айл болсноос хойш ямаа, адуу, тэмээ, хонь өсгөх болсон. 800-900 орчим ямаанаас жилдээ 60 орчим сая төгрөг олдог.
	note Өрхийн орлогын 95% нь ноолуураас хамааралтай. 4 сарын 25-аас ноолуураа самнаж эхэлдэг. 600-аад тооны ямаатай ба нийт бог малын 93% нь ямаа гэж байв. Ямаагаа самнаж олсон орлогоо идэж, уух, өмсөх зүүх зэрэг ахуйн хэрэглээндээ зарцуулдаг. Ноолуурын үнэ тогтмол бус байгаа нь амьдрал болон мал маллагаанд нь нөлөөлдөг бөгөөд тогтмол 100’000 төгрөгний
	note Говийн амьдрал хэцүү-энэ нь сүүлийн 2 жилд Номгон сумын нутгаар хур бороо оролгүй ган гачиг болсонтой холбоотой хэлсэн байх хэмээн таамаглаж байна. Учир нь тэрээр нутгийнхаа байгаль орчин, ургамал, усаар бахархадаг тухай хэлж байсан юм. Ноолуурын тухайд тэрээр ноолуурыг цагаан, улаан, хар хэмээн ялган үнэлж авч байгаад дургүй байдаг тухайгаа хэлж байсан юм. Яагаад гэвэл малчин хүн малаа тэр нь хар тэр нь цагаан хэмээн ялгаж малладаггүй, бүх малаа л адилхан малладаг тийм байхад ингэж ноолуурыг өнгөөр ялгаж байгаа нь ченж нар мөнгө унагаах арга болсон хэмээн үзэж байгаагаа илэрхийлж байсан юм. Цагаан ноолуур +100’000 төгрөг Улаан ноолуур 95’000 төгрөг Хар ноолуур 85’000 төгрөг орчим болдог “Муухай ноолуур” буюу тас хар ноолуур байвал бүүр хямдхан байдаг гэнэ. Тэрээр “Өрхийн Наран” хэмээх хоршооны гишүүн байсан ба жил болгон хоршоондоо тодорхой хэмжээний ноолуур тушаана хэмээн гэрээ байгуулдаг гэж байв. Жишээлбэл: энэ жил өөрийнхөө малын байдлыг ажиглаж байгаад 200 кг ноолуур тушаах боломжтой байвал тэрүүгээрээ хоршоотойгоо гэрээ хийдэг байна. Хоршоонд Хоршоонд орсоноор тэжээл өвс арай хямд, цагаан сарын үеэр хүү багатай зээл авах боломжтой зэрэг давуу талууд бий болдог гэнэ. Хоршоо болон Ченж нар аль аль нь ч ноолуурын их мялж авдаг гэж байв. Ноолуурын үнэ тогтмол бус хэлбэлзэж буй байдал тухайн өрхийн амьжиргаанд нөлөөлдөг, үүнийг тогтвортой жилд гарсан ханш өнгөний ялгаагүйгээр жигд...