Note

Гэрийн эзэн Зоригт-эрдэнэ 1976 онд Ихтамирт төрсөн, эхнэр Бямбасүрэн нь 1979 онд Архангай аймгийн төвд төрсөн. Зоригт-эрдэнийн эмээ нь Улсын Аварга саальчин Цэдэнбал гэж хүн байсан. Эднийх 10 гаруй жил “Морин өртөө” шоуны нэгэн өртөө болж оролцсон, энэ жил 8 сарын 8-нд ирэх учраас морьдио бэлдэж байв. Өмнө нь “Mongol Derby”-д ч оролцож байсан гэв. Нөхөр нь урд шөнө нь адуугаа манаж хоносон учраас унтаж байсан тул эхнэр Бямбасүрэнтэй ярилцав. 8-р ангиа төгсөөд мал дээр гарсан. Нөхөртэйгөө гэрлээд 20 гаруй жил мал маллаж байгаа. Өөр мэргэжил эзэмшээгүй, өөр ажил хийдэггүй. Өмнө нь Цагаан давааны хойд талд Гурвын давааны аманд амьдардаг байж байгаад тэндээс Хануйн голд нүүж ирээд 10 гаруй жил болж байгаа. Одоо зусдаг газар нь Хануйн гол, намаржаа нь мөн Хануйдаа бууриа сэлгээд буучихдаг, өвөлжөө нь Чандагатын мухар гэдэг газар, хаваржаа нь Өлзийтийн булангийн шилд буудаг. Нутаг нь өвс сайтай, мараатай, устай сайхан нутаг гэв. Энд нүүж ирснээс хойш 2014 онд Сумын сайн малчин, 2015 онд Мянгат малчин, 2017 онд Аймгийн аварга малчин болж байсан. Одоо адуу, үхэр малладаг. 800 гаруй хоньтой, 50 орчим ямаатай. 200-300 орчим ямаатай байсан ч ямаагаа хэдэн жилийн өмнө зарсан. Энэ жил ноолуурын ханш өндөр гарсан. 4 сарын 20-ны үед ямаагаа самнасан, самнах үед ноолуурын ханш 145-150 мянга орчим төгрөгний ханштай байсан. Увсын айлууд 3 сарын 15 гээд самнасан. Ноолуураа аймгийн төвийн танил ченжэд өгдөг. Өгсөн ноолуурыг нь цаашаа яадгийг мэдэхгүй, магадгүй хотын ченжэд өгдөг байх. Хонины ноос энэ жил ханшгүй болсон, кг нь 500 төгрөг. Хонио айлаар маллуулж байгаа. Хонио өдийд угааж байх ёстой ч одоо малын эмч нь ч байхгүй. Малаас сүү сааль, адууны дэл, хонины ноос, ямааны ноолуур, малын мах зэрэг ашиг шим авдаг. Сарлагийн хөөвөр энэ жил 15,000, адууны дэл 6,000, хонины ноос 500, ноолуур 140-150,000 төгрөг байсан. Ямаатай байхад гайгүй байсан. Одоо цөөхөн ямаатай болсон болохоор малчинаа өөрөө самнаад ав гэдэг. Малтай хүмүүс хэдэн ямаагаараа л зээлээ дарж амьдарч байгаа. Хамгийн нийтлэг нь оюутны зээл. Ямаа нь маллахад хамгийн их ажиллагаатай, гүйцэгдэхгүй гүйгээд явчихдаг, эсвэл осгоод үхчихдэг. Малаас олох ганц ашиг шим нь ноолуур л байна. Ноолуурын үнэ уначихвал хүмүүс ямаа маллахаа болино. Одоо мотоциклгүй айл байхгүй, айл болгон нэг ачааны машинтай, бүгд л гэрийнхээ дэргэд нэг жижиг гэр барьдаг болсон. Энэ бүхэн бол ямааны л хүч. Бод үнэтэй ч бог мал илүү хурдан өсдөг. 5, 6 бог зарахад нэг үхрийн үнэ гарна. Ямаа уран хошуутай гэдэг, өвсийг угаар нь иддэг юм гэсэн. Тэр үнэний ортой байх. Бэлчээрийн даац багасаж байсан ч одоо нэг үеэ бодоход малчид малаа зараад хотод байр авдаг болсон учир гайгүй болсон. Айлууд хонио цөөлөөд байгаа. Бод мал уулруу модруу яваад өгнө, бог модруу орж чадахгүй, өвс нь ч тохирохгүй. Ноолууран хувцас өмсдөг, малгай ороолт, бээлий, цамцтай. Дулаахан байдаг. Эрэгтэй эмэгтэй хамаагүй адилхан л өмсөнө. Танай хотынхноос дутах юмгүй, ноолуур, булган шүб, годон гутал гээд бүгдийг хөдөөнийхөн ч мөн өмсдөг. Ноолуурын талаар өөр бусад төсөл хөтөлбөрийн талаар мэдэхгүй, энэ нутагт хэрэгжүүлсэн юм байхгүй. Ногоог алт уг нь ноос ноолуурын чиглэлээр юм хийдэг, гэхдээ айлуудааг судалгаа авч байгаагүй. Малын бүтцийн хувьд ямаа аль болох бага байвал зүгээо. Хонио дагуулаад явчихдаг учир хонь ядраадаг гэдэг. Ямааны ноолуур гарахад байгал цаг уур нөлөөлдлөг. Онд сайн орсон ямаа их ноолууртай, эрт хөөрдөг, гэтэл туранхай муу ямаанд бага ноолуур гардаг. Ихтамирын хойд хэсгээр талархаг газартай. Сумын урдуураа өндөр уул, хавцалтай газраар сарлаг ихтай. Хөхнуур, Хан-өндөр багууд. Ямаа саадаг байсан. Ямаа муу сарлагнаас дээр сүүтэй. Хавар ямаагаа өөрсдөө төллүүлдэг. Нэг талаас гал дээрээ төрөөд, өсвөл өсөг л дээ гэж бодох, нөгөө талаас хүнд нэмж төвөг болоод яах вэ гэж боддог. Нүүдлийн соёл гэж бууриа сэлгээд малаа маллаад явахыг хэлнэ. Өөрт мэдрэгдэж байгаа өөрчлөлт гэвэл зун гэж байхгүй, хоёрхон улиралтай болсон юм шиг санагддаг болсон байна. Монголчуудыг аль болох сайн талаас нь харуулах хэрэгтэй, малаа яаж маллах вэ гэдэг талаас нь харуулбал дээр. Мөн монгол гэрийн тухай, мяндас тонох, цагаан идээ боловсруулах тухай.