Note

Цэвээндоржийн Жавзансүрэн. 1976 онд Хануйн голд хуучин багийн төвд төрсөн. Бага сургуульд орж дөрөвдүгээр ангиа төгссөнөөс хойш мал дээр гарсан. Социализмын үед “Гэрэлт зам” нэгдлийн фермд саальчинаар ажиллаж байсан бөгөөд ферм нь дан сарлагаас бүрсдсэн малтай байжээ. Одоо өрхийн орлогоо цагаан идээ болон ноолуураар бүрдүүлдэг. Ааруул ээзгийгээ хурааж, цагаан сарын өмнөхөн хотруу орж зардаг. Зарахдаа ченжэд өгдөггүй, өөрсдөө сууж зардаг. Сүүлийн хэдэн жил тогтсон худалдан авагчидтай болсон тул зарахад төвөггүй байдаг. Хаврын цагт ноолуураа зарж мөнгө олдог бөгөөд ноолуур нь дийлэнх орлогыг бүрдүүлдэг. Одоо 100 гаруй ямаатай. Үхэр, адуу, хонь ямаа гэсэн дөрвөн төрлийн малтай. Одоо байгаа газар нь Жаргалантын амны доод үзүүр, амруугаа өгсөөд хаваржаа, өвөлжөөтэй. Ямаагаа 4 сарын дундуур самнасан. Самнах үеийн ханш нь 120к. Самнасан ноолуураа аймаг ороод танил ченждээ өгдөг. Өмнө нь бага багаар ноолуур өгсөөр байгаад хуурай ах дүүс болтлоо дотноссон хүн байдаг. Ямаагаа самнахдаа хүн хөлсөлдөггүй, 2-3 хот нийлээд ээлжлээд нэг нэгнийхээ ямааг самначихдаг. Ямаагаа самнахдаа эхлээд том эр ямаа, дараа нь эм ямаа, сүүлд нь борлонгуудаа самнадаг. Айлд тавиулсан мал байхгүй. Ноолууран хувцас өмсдөггүй, шохоорхдог ч үгүй. Нооруурын үнэ унах, ноолуур авахаа больчихвол ноолуураар ихэнхи хэрэгцээгээ хангадаг учир хүнд тусна. Ноолуурын өөр бусад төсөл хөтөлбөрийн талаар хальт сонсож байсан ч сайн мэдэхгүй, энэ нутагт хэрэгжиж байгаагүй. Ямаа сарлагийг бэлчээр талхалдаг гэдэг, тэр ортой байж магадгүй. Тэгэж хэлэх болсон шалтгааныг нь сайн мэдэхгүй, тэгж л сонссон. Нэгдлийн үед ч ноолуур авдаг байсан. Тэр үед ноолуурыг яадаг байсныг сайн мэдэхгүй. Цаашдаа ноолуур баталгаатай эсэхийг сайн мэдэхгүй. Энэ нутагт айл олон, бэлчээр бага ч ам амандаа болоод байдаг. Ямаа маллах нь бусад мал маллахаас нэг их ялгаа байхгүй. “Ямаа хотондоо сайн” гэдэг. Ямаа, хонио саадаг айл байхгүй. Одооны айлууд залхуу болсон. Гүүгээ барихаа ч байсан. Залхуураад тэгдэг юм уу, бүлгүй болохоор ч юм уу. Өөрийнх нь аав нь “Гүүгээ шөнө сааж бай, унага сэргэлэн байдаг юм” гэж заадаг байсан. Одоо хүмүүс сарлагийг бэлчээр сүйтгэдэг гээд ад үзээд байдаг. Тэгэхээр ямааг ч бас ад үздэг байх. Гэхдээ энэ хавьд ямаатай айл цөөхөн, хамгийн ихдээ 300 ямаатай айл байгаа.